112 Πολιτικοποίησεις της Βιολογικής Επιβίωσης:
Εθνογραφικές σημειώσεις για τις ‘φυσικές’ καταστροφές στην Ελλάδα μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου 2023
Γιώργος Πουλημενάκος, Υποψ. Διδάκτορας Ανθρωπολογίας Πανεπιστήμιο του Όσλο
Δημήτρης Δαλάκογλου, Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Vrije Universitet Amsterdam
Η προβληματικοποίηση της έννοιας της ‘φυσικής καταστροφής’ δεν είναι κάτι που διαφεύγει της προσοχής των κοινωνικών επιστημών, και ειδικά της ανθρωπολογίας. Πλήθος εθνογραφικών ερευνών έχουν καταδείξει ότι αυτό που στον κυρίαρχο λόγο οροθετείται ως ‘φυσικό φαινόμενο’, με αντίστοιχες ‘φυσικές’ (και άρα αναπόφευκτες) επιπτώσεις, είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα μιας ιστορικά καθορισμένης κοινωνικο-πολιτικής οργάνωσης και της πολιτικής διαπραγμάτευσης της ευαλωτότητας συγκεκριμένων πληθυσμών και τάξεων (βλ. Fassin & Vasquez 2008, Davis 2000).
Εξάλλου όσοι ανθρωπολόγοι έχουμε εργαστεί στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες γνωρίζουμε πως οι Ανατολικοευρωπαίοι όλο και πιο συχνά εκφράζουν νοσταλγία για τις υποδομές του σοσιαλιστικού καθεστώτος και την αποτελεσματικότητα τους, ειδικά σε αναφορά με γεγονότα ‘φυσικών’ καταστροφών. Ένα κύμα ψύχους παρόμοιας έντασης που πλήττει την ίδια Ανατολικοευρωπαϊκή πόλη και λογιζόταν απλά ως μια βαριά χειμωνιάτική μέρα επί του προηγούμενου καθεστώτος, μπορεί να αφήσει εκατοντάδες νεκρούς στην ιστορική περίοδο της νεοφιλελεύθερης -διαρκούς- μετάβασης όπου η ενέργεια, η θέρμανση, η κατοικία κλπ. έχουν ιδιωτικοποιηθεί και έχουν γίνει εμπόρευμα, δυσβάσταχτο μάλιστα για πολλούς.
Για να έρθουμε στο παρόν, δεν είναι τυχαίο ότι το ίδιο φαινόμενο, η καταιγίδα Daniel, αν και με παρόμοια μετεωρολογικά χαρακτηριστικά, προκάλεσε μερικές δεκάδες θανάτους στην Ελλάδα και μερικές χιλιάδες στην μετα-αποικιακή και διαλυμένη από τον εμφύλιο Λιβύη. Αντίστοιχα, ο τυφώνας Κατρίνα προκάλεσε πολύ περισσότερους νεκρούς και άστεγους στις φτωχογειτονιές των Ανατολικών Ακτών των ΗΠΑ, απ’ ότι στις πλούσιες περιοχές.
Το λαϊκό απόφθεγμα που λέει ‘Όπου φτωχός και η μοίρα του’ βρίσκει απόλυτη εφαρμογή στις περιπτώσεις ‘φυσικών’ καταστροφών. Επομένως, είναι πλέον αξίωμα στις κοινωνικές επιστήμες ότι η ανθρωπογεωγραφική διάταξη, οι χρήσεις γης, οι υποδομές και η πολιτική βούληση και οργάνωση είναι αυτά που καθορίζουν αν ένα φυσικό φαινόμενο θα είναι και καταστροφή ή όχι, και όχι το φαινόμενο καθαυτό. Είναι σαφές και στον πλέον δύσπιστο ότι αν υπήρχε ικανός αριθμός πυροσβεστικών μέσων, προσωπικού και γενικά αντιπυρικών πόρων, καμία φωτιά δεν θα έκαιγε για 16 ημέρες.
Και η αλήθεια είναι ότι πολλά Δυτικά κράτη από-επένδυσαν, ιδιωτικοποίησαν και απαξίωσαν συστηματικά την πολιτική προστασία, ειδικά μετά την κρίση του 2008, οπότε και μπήκαμε στην εποχή του λεγόμενου υποδομιακού κενού, όπου το Κράτος σταδιακά αποσύρεται από το υποδομιακό μοντέλο που είχε επικρατήσει μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το κοινωνικό συμβόλαιο που είχε προκύψει θεωρητικά ήδη από τον 18ο αιώνα βρήκε εφαρμογή και επικράτησε μετά τον Β’ΠΠ, προτάσσοντας το λεγόμενο κοινωνικό κράτος που αναλαμβάνει την μίνιμουμ διασφάλιση για μια σειρά δικαιώματα των πολιτών, μέσω των δημοσίων υποδομών, όπως υγεία, στέγη, εκπαίδευση κλπ. Ωστόσο, όπως όλοι μάθαμε πικρά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, άλλα και λίγο πιο πριν, το Κράτος πλέον αποσύρεται ακόμα και από βασικά δικαιώματα, τα οποία περνάνε στην ευθύνη των πολιτών, καταργώντας εν μέρει αυτό το συμβόλαιο μονομερώς. Για παράδειγμα, ακόμα και στους πλέον νευραλγικούς τομείς πολιτικού ελέγχου, όπως π.χ. η ενέργεια, προωθείται το μοντέλο των λεγόμενων ‘ενεργειακών κοινοτήτων’ δηλαδή της τοπικής κοινωνικής διαχείρισης της ενέργειας με ευθύνη των ίδιων των κοινοτήτων και καταργείται σταδιακά το μοντέλο του δημοσίου ή της σύμπραξής δημοσίου/ιδιωτικού.
Από το Κράτος πρόνοιας στο 112
Ασφαλώς υπάρχουν διαβαθμίσεις αυτού του γενικότερου φαινομένου άλλα και εξαιρέσεις και η Ελλάδα αποτελεί ένα παράδοξο πρότυπο τα τελευταία χρόνια. Ενώ το μεταπολεμικό μοντέλο άργησε για δεκαετίες σε σχέση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες να βρει εφαρμογή, δηλαδή αυτό έγινε μόλις τη δεκαετία του 1980, η Ελλάδα αποτελεί ένα από τα πιο ακραία πρότυπα της τάχιστης και ακραίας κατάργησης του και μιας καθαρής επικράτησης του υποδομιακού κενού.
Ωστόσο, η τραγική ακολουθία των καταστροφών που ζήσαμε στην Ελλάδα αυτούς τους τελευταίους 4 μήνες, αναδεικνύει κάτι παραπάνω από την πολιτική σημειολογία της έλλειψης της βούλησης της πολιτείας να θωρακίσει τον πληθυσμό από τα εκθετικώς αυξανόμενης έντασης φυσικά φαινόμενα που προκαλεί η κλιματική κρίση. Ο λόγος και η πρακτική των κυβερνητικών παραγόντων κατά τη διάρκεια των καταστροφών παραπέμπει στο αποκρυστάλλωμά μιας νέας κυβερνο-λογικής που αναδιατάσσει την νεωτερική ιδέα για τον Πολίτη και τα δικαιώματά του, καθώς διαλεκτικά αναδιατάσσει και την έννοια της “έκτακτης ανάγκης”.
Σύμφωνα λοιπόν με το κυβερνητικό λόγο η δριμύτητα των φαινομένων (πυρκαγιών και πλημμυρών) που βιώσαμε αποτέλεσε “εξαίρεση” σε ότι γνωρίζαμε ως τώρα και θα ήταν πάνω από τις δυνάμεις του οποιουδήποτε κράτους να τα αντιμετωπίσει. Πρόκειται για φαινόμενα που είναι απόρροια της κλιματικής αλλαγής που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και σε τελευταία ανάλυση θα πρέπει απλώς να μάθουμε να ζούμε με αυτά. Αυτό που το κράτος κυρίως μπορεί και οφείλει να κάνει είναι να προ-ειδοποιεί τους πολίτες για επικείμενο επικίνδυνο φαινόμενο έτσι ώστε να εκκενώνουν την εκάστοτε περιοχή και να μην υπάρχουν ανθρώπινες απώλειες. Το μάντρα ‘πανω από όλα η ανθρώπινη ζωή’ επαναλαμβάνεται τελετουργικά σε όλες τις δημόσιες εμφανίσεις των κυβερνητικών παραγόντων καθ’ όλη τη διάρκεια της καλοκαιρινής κρίσης. Το “112”, ως μια flightmechanism ψηφιακή υποδομή, είναι η μόνη που αναγνωρίζεται ως σημαίνουσα από το κράτος αποκρυσταλλώνοντας έτσι υλικά τη νέα αντίληψη περί κράτους και πολίτη. Η διάσωση και επιβίωση της βιολογικής υπόστασης της Ανθρωπινότητας θεωρείται σύμφωνα με αυτήν την κυβερνο-λογική το ύψιστο επίτευγμα του κρατικού μηχανισμού και η μοναδικά δυνατή επιτυχής εγκόλπωση της Ζωής στους μηχανισμούς προστασίας του κράτους.
Με άλλα λόγια, η βιολογική υπόσταση του Ανθρώπου ορίζεται ως το μόνο περιεχόμενο της έννοιας του Πολίτη. Βιολογικός, Κοινωνικός και Πολιτικός άνθρωπος ταυτίζονται στην νέα αυτή εννοιολόγηση του Πολίτη κατά την ‘κατάσταση εξαίρεσης’ της κλιματικής κρίσης. Ωστόσο, μια τέτοια έκπτωση της κρατικής μέριμνας ελάχιστη σχέση έχει με τη νεωτερική αντίληψη της πολιτειότητας. Από τον Χόμπς ως τον Λοκ, αυτό που εισάγει το βιολογικό άτομο στον κυρίως ανθρώπινο κόσμο (δηλαδή η έξοδος από την φυσική κατάσταση), τον κόσμο των πολιτών, είναι η εγγύηση του κράτους για κοινωνικά αποδιδόμενες ιδιότητες όπως π.χ. η ιδιοκτησία και η ελευθερία, ιδιότητες που σύμφωνα με την κλασική πολιτική θεωρία κάνουν τον άνθρωπο άξιο του ονόματός του στο μοντέρνο κόσμο.
Δηλαδή, τα διάσημα φυσικά δικαιώματα στους νεωτερικούς πολιτικούς στοχαστές έγκεινται όχι στην εναρμόνιση με τη φύση, αλλά στην τάση του ανθρώπου ακριβώς να την υπερβαίνει μέσω της πολιτισμικής διαδικασίας, της οικονομικής δραστηριότητας και της εν γένει κοινωνικής ένταξης. Η βιολογική αναπαραγωγή είναι αναγκαίος αλλά όχι επαρκής όρος της ανθρώπινης υπόστασης. Ως φορέας πολιτισμού και μέλος μιας κοινωνίας ο άνθρωπος κτίζει τον κόσμο του, παράγει νόηματοδότηση του κόσμου, ταυτότητα και αυτοσεβασμό μέσω της αξίας που αποδίδει η εργασία του, οι συλλογικοί κόποι του, η συμμετοχή του και συνεισφορά του στην κοινότητα, το πολιτισμικό γίγνεσθαι και ούτω καθεξής. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η επιμονή πολλών ανθρώπων να παρακούσουν την κρατική εντολή για εκκένωση και να προτιμήσουν να ρισκάρουν τη ζωή τους προκειμένου να σώσουν την περιουσία τους, το βιός τους ή ότι άλλο καθιστούσε την καθημερινότητα τους άξια να βιωθεί. Για αρκετούς από τους πληγέντες, όπως μεταφέρουν εθελοντές που βρέθηκαν στο πεδίο για να βοηθήσουν, ο βιολογικός θάνατος δεν είναι χειρότερος από τον κοινωνικό.
Η νέα “ ντυμένη- γυμνή ζωή”
Αυτή η διαφορά μεταξύ της βιολογικής και κοινωνικής υπόστασης, της απλής αναπαραγωγής της βιολογικής ακολουθίας και της ζωής που αξίζει να βιωθεί, βρίσκεται για τον Αγκάμπεν στον πυρήνα της λεγόμενης ‘κατάστασης εξαίρεσης.’ Ο Αγκάμπεν, εμπνεόμενος από τον Αριστοτέλη, διακρίνει μεταξύ της Ζωής, ήτοι της κατάστασης κατά την οποία ο άνθρωπος είναι ‘γυμνός’ από την πολιτική και κοινωνική του σημασία και ορίζεται απλώς από την βιολογική του ύπαρξη, και του Βίου, δηλαδή της ζωής με νόημα, που αναγνωρίζεται ως άξια να βιωθεί και ως εκ τούτου προστατεύεται από το Δίκαιο. Για τον Αγκάμπεν το νεωτερικό κράτος ορίζεται από την ικανότητα του να αίρει το δικαίωμα στον Βίο σε ορισμένες εξαιρετικές καταστάσεις και να μετατρέπει τους πολίτες σε υπηκόους με γυμνές ζωές χωρίς δικαιώματα, προκειμένου να αντιμετωπιστεί μια ευρύτερη απειλή (Agamben 2013, 2018).
Το διαφορετικό που φέρνει ο ανερχόμενος κυβερνητικός λόγος περί του ρόλου το κράτους στις νέες κλιματολογικές απειλές, είναι ότι δεν μετατρέπει τον Βίο σε Ζωή, όπως στην κλασσική κατάσταση εξαίρεσης, αλλά διαλύει την ίδια την αντίθεσή τους. Για την κυβέρνηση της Νεας Δημοκρατίας, ο Βίος είναι η Ζωή. Η βιολογική υπόσταση των πολιτών δεν είναι αυτό που απομένει μετά την αναστολή των πολιτικών δικαιωμάτων τους αλλά, σύμφωνα με αυτόν τον λόγο, το ίδιο (και μοναδικό) πολιτικό τους δικαίωμα. Με το να θεωρεί υποχρέωση του την διάσωση της βιολογικής ζωής, άρα αναγνωρίζοντας τη ζωή αυτή ως πολιτική. Ανεξάρτητα αν αυτή η ζωή θα κληθεί μετά να ζήσει χωρίς σπίτι, χωρίς ποιοτικό περιβάλλον, χωρίς εργασία ή χωρίς κοινότητα. Το κράτος πλέον επικυρώνει όχι μια εξαίρεση στην έννοια του πολίτη, αλλά μια νέα πολιτειότητα στη βάση μιας εξαίρεσης στη φύση.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Agamben, G. (2018)HomoSacer, Kυρίαρχη Εξουσία και Γυμνή Ζωή. Αθήνα: Έρμα
Αgamben, G. (2013) Κατάσταση Εξαίρεσης. Αθήνα: Πατάκης
Fassin, D. και Vasquez, P. (2008) ” Humanitarian exception as the rule: The political theology of the 1999 Tragedia in Venezuela. American ethnologist, vol 32(3) https://doi.org/10.1525/ae.2005.32.3.389
Davis, M. (2000) Late Victorian Holocausts: El Niño Famines and the Making of the Third World. NewYork: Vesro
Στοιχεία εικόνας: Δορυφορική εικόνα της Κακοκαιρίας Ντάνιελ πάνω από την Ελλάδα στις 5 Σεπτεμβρίου 2023. Author: NOAA-20 satellite for the VIIRS imagery. Image from the Public Domain: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Storm_Daniel_(2023).png
_____________________________
Κείμενο από το Ιστολόγιο του ΣΚΑΕ – Για πληροφορίες σχετικά με για τη δημοσίευση κειμένων στο Ιστολόγιο δείτε την Πρόσκληση Κατάθεσης Κειμένων.
Προτεινόμενη παραπομπή: Πουλημενάκος Γ. & Δαλάκογλου Δ. (2023), Πολιτικοποίησεις της Βιολογικής Επιβίωσης: Εθνογραφικές σημειώσεις για τις ‘φυσικές’ καταστροφές στην Ελλάδα μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου 2023. Ιστολόγιο του ΣΚΑΕ. 29/09/2023. Διαθέσιμο στο: https://anthroassociation.gr/politikopoiiseis-tis-viologikis-epiviosis/