Η ανθρωπολογία είναι εδώ;

του Παυσανία Καραθανάση, (Μέλος του ΔΣ του ΣΚΑΕ και συν-υπεύθυνος επικοινωνίας)

Η ανθρωπολογία ως επιστήμη, αλλά και ως τρόπος να βλέπω τον κόσμο, είναι στη δική μου ζωή εδώ και 25 πια χρόνια. Τί είναι όμως η ανθρωπολογία για τον κόσμο έξω από τον δικό μας, και σχετικά περιορισμένο, επαγγελματικό και επιστημονικό κύκλο ανθρώπων;

Από το 1999, που πέρασα στο τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, μέχρι σήμερα, πρέπει να έχω απαντήσει στην ερώτηση «τί είναι η ανθρωπολογία;» πάρα πολλές φορές, σχεδόν όσοι και οι άνθρωποι που γνώρισα και ενδιαφέρθηκαν να μάθουν με τι ασχολούμαι. Όσο καλές ή πετυχημένες κι αν είναι, όμως, οι απαντήσεις που όλες και όλοι/ες οι συνάδελφοι και συναδέλφισσες δίνουμε σε αντίστοιχες ερωτήσεις, γεγονός παραμένει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις ο κόσμος με τον οποίο ερχόμαστε σε επαφή, είτε είναι από την Ελλάδα ή από άλλες χώρες, δεν γνωρίζει τι είναι η ανθρωπολογία αν δεν έχει σπουδάσει κοινωνικές ή ανθρωπιστικές επιστήμες. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτώ πως σήμερα, σε σχέση τις αρχές της δεκαετίας του 2000 που ήμουν φοιτητής, η ανθρωπολογία έχει σίγουρα γίνει γνωστή σε πολύ περισσότερο κόσμο και σε αυτό έχουν συμβάλει διάφοροι παράγοντες. Παρακάτω παραθέτω μερικούς από αυτούς, αλλά σας καλώ να προσθέσετε κι άλλους αν θέλετε στην παρακάτω λίστα.

• Πρώτον, μετά από δύο δεκαετίες αποφοίτων από τα τρία τμήματα που έχουν την Κοινωνική Ανθρωπολογία στον τίτλο τους, αλλά και τα άλλα τμήματα που διδάσκουν ανθρωπολογία στην Ελλάδα, ο κόσμος που έχει έρθει σε επαφή σε προπτυχιακό επίπεδο με την επιστήμη αυτή έχει πολλαπλασιαστεί στη χώρα.
•  Δεύτερον, σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο, την τελευταία δεκαετία τα προγράμματα των τμημάτων ανθρωπολογίας έχουν προσελκύσει συναδέλφισσες και συναδέλφους από άλλα πεδία και ιδιαίτερα από αυτά της αρχιτεκτονικής, της αρχαιολογίας, των σπουδών φύλου, της ιστορίας, της νομικής και των σπουδών περιβάλλοντος, για να αναφέρω μερικά από αυτά. Επίσης, τα διάφορα θερινά σχολεία ανθρωπολογίας που διοργανώνονται τόσο από τα εργαστήρια και τα τμήματα των ελληνικών πανεπιστημίων, όσο και από άλλους φορείς, όπως το Ολλανδικό Ινστιτούτο στην Αθήνα (ΝΙΑ) και μη-κεδροσκοπικές οργανισμούς, όπως το Ethnofest και το TwixtLab, έχουν προσελκύσει και αυτά από τη μία πλευρά φοιτητές και φοιτήτριες από το εξωτερικό, αλλά και επαγγελματίες από άλλα πεδία, όπως τη φωτογραφία, το σινεμά/ντοκυμαντέρ, την τέχνη και την ανθρωπιστική δράση.
• Τρίτον, σε παγκόσμιο επίπεδο η ανθρωπολογία έχει αναπτυχθεί, επίσης, επηρεάζοντας και την ανθρωπολογία στην Ελλάδα. Και εδώ δεν εννοώ πως έχει αναπτυχθεί μόνο επιστημονικά, αλλά κερδίζοντας χώρο και στη δημόσια σφαίρα. Θυμάμαι πως βίωσα σχεδόν συγκινητικά την πρώτη φορά που είδα χαρακτήρα ανθρωπολόγου σε σειρά στην τηλεόραση. Όχι βέβαια στην ελληνική τηλεόραση, αλλά σε μια από τις πρώτες σύγχρονες αμερικάνικές σειρές, το Lost (2004-2010), όπου η βρετανίδα ανθρωπολόγος Δρ. Σάρλοτ Λιούις πάει για έρευνα στο νησί όπου έχουν βρεθεί χαμένοι/ες οι πρωταγωνιστές/τριες. Ωστόσο, στην εξάπλωση της ανθρωπολογίας παγκόσμια συνέβαλαν και σύγχρονες διάσημες φιγούρες όπως ο ανθρωπολόγος Ντέιβιντ Γκρέμπερ (1961-2020), του οποίου ο ενεργός ρόλος στο κίνημα Occupy (2011) και η σημαντική του δουλειά για την οικονομία και την «κρίση», τον έκανε ευρέως γνωστό, ιδιαίτερα στα ριζοσπαστικά κινήματα που την εποχή της οικονομικής κρίσης είχαν παγκόσμια ανάπτυξη (το βραβευμένο του βιβλίο Debt: The first 5.000 years έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά Χρέος: Τα πρώτα 5.000 χρόνια, εκδ. Στάσει Εκπίπτοντες).
• Τέταρτον, και παραμένοντας στο παγκόσμιο επίπεδο, δεν είναι αμελητέο και το γεγονός πως τόσο η βασική μεθοδολογία της ανθρωπολογίας, η εθνογραφία, όσο και κλασικές ανθρωπολογικές έννοιες, όπως για παράδειγμα η οριακότητα (liminality), χρησιμοποιούνται πλέον από διάφορα και διαφορετικά πεδία που εκτείνονται από τις άλλες κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες μέχρι τις τέχνες ή/και το Μάρκετινγκ.
• Πέμπτον, και επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εσωτερικές αλλαγές στη χώρα έχουν επηρεάσει, επίσης. Αναφέρομαι στην «προσφυγική κρίση» και την ανάπτυξη του ανθρωπιστικού τομέα, προσφέροντας περισσότερες επιλογές για εργασία αλλά και εφαρμογή των γνώσεων και εργαλείων που χρησιμοποιούν γενικότερα οι κοινωνικές/οι επιστήμονες, αλλά και συγκεκριμένα οι ανθρωπολόγοι. Αυτές οι αλλαγές δεν έχουν μόνο προσφέρει ευκαιρίες εργασίας σε ανθρωπολόγους, αλλά έχουν καταφέρει να προσελκύσουν στην ανθρωπολογία και εργαζόμενους και εργαζόμενες σε άλλους τομείς (νομική, ψυχολογία, κοινωνική εργασία κ.λ.π.), που επιλέγουν τα μεταπτυχιακά προγράμματα που προσφέρονται από τα ελληνικά πανεπιστήμια αλλά και από πανεπιστήμια του εξωτερικού.

Επιστρέφοντας στο ερώτημα αν η ανθρωπολογία είναι εδώ, θα ήθελα να κάνω μια προσπάθεια διαχωρισμού του «εδώ». Αν το «εδώ» είναι ο χώρος των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών και των πανεπιστημίων, τότε η ανθρωπολογία να είναι, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, όλο και περισσότερο κεντρική, άρα είναι σίγουρα «εδώ»!

Αν, όμως, με το «εδώ» εννοούμε την ευρύτερη δημόσια σφαίρα και την καθημερινότητα της πλειοψηφίας των συνανθρώπων μας, τότε δεν νομίζω να διαφωνήσει κανένας στο ότι η απουσία της ανθρωπολογίας στη χώρα μας είναι εντυπωσιακή. Όχι μόνο δεν είναι «εδώ», αλλά αναρωτιέμαι αν είναι και «πουθενά».

Πώς, λοιπόν, θα μπορέσουμε να φέρουμε την ανθρωπολογία στο «εδώ» της δημόσιας σφαίρας και του δημόσιου πεδίου; Η συγκρότηση του ΣΚΑΕ είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση και αυτό ήταν σαφές και από το πρώτο συνέδριο του ΣΚΑΕ τον Ιούνιο του 2022, το οποίο είχε τίτλο: Η Ανθρωπολογία στο Δημόσιο Πεδίο, και είχε στόχο την περαιτέρω σύνδεση της Ανθρωπολογίας με τους διάφορους τομείς στους οποίους εμπλέκονται ανθρωπολόγοι. Επιπλέον, το Ιστολόγιο του ΣΚΑΕ, όπου φιλοξενείται και το παρόν κείμενο, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα χώρο προώθησης της ανθρωπολογικής ματιάς, αλλά και ένα χώρο συζήτησης πάνω στα θέματα που θέτουν τα κείμενα που δημοσιεύονται εδώ. Στόχος του Ιστολογίου δεν είναι να περιορίζεται η συζήτηση μεταξύ ανθρωπολόγων, έτσι κι αλλιώς χώροι για τέτοιες συζητήσεις υπάρχουν τόσο στα πανεπιστήμια, όσο και στις διάφορες εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται αρκετά συχνά, όπως βιβλιοπαρουσιάσεις, προβολές και συνέδρια. Τα κείμενα που δημοσιεύονται εδώ είναι καλό να προωθούνται πέρα από τα όρια που θέτει το πεδίο της ανθρωπολογίας ή ακόμα και οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της εξωστρέφειας. Ακόμα, ο σύλλογος έχει επιχειρήσει να αυξήσει την εμβέλεια των πληροφοριών που διακινεί και πέρα από τα μέλη του, από τη μία πλευρά μέσω της παρουσίας του στα κοινωνικά δίκτυα (την οποία στοχεύει να διευρύνει και πέρα από τη σελίδα του facebook) και, από την άλλη, μέσω της λίστας ηλεκτρονικής αλληλογραφίας AnthroUpdates, στην οποία μπορούν να εγγραφούν και άτομα που δεν είναι μέλη του συλλόγου. Εδώ αξίζει να αναφερθεί και η προσπάθεια που καταβάλλεται από την Ομάδα Ειδικού Ενδιαφέροντος του ΣΚΑΕ για την Εκπαίδευση, η οποία έχει τρέξει εκπαιδευτικό πρόγραμμα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης σε σχολεία με τίτλο: Τί είναι η Κοινωνική Ανθρωπολογία; Τέλος, ο ΣΚΑΕ είναι σε διαδικασία εκκίνησης του επιστημονικού περιοδικού με τίτλο «Ανθρωπολογίες», το οποίο θα φιλοξενηθεί στην πλατφόρμα Ηλεκτρονικών Περιοδικών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, (ΕΚΤ e-publishing) και σύντομα θα δημοσιευτεί το πρώτο τεύχος.

Πέρα, όμως, από αυτά τα σημαντικά βήματα που έχει κάνει μέχρι στιγμής ο σύλλογος υπάρχουν πάρα πολλά που μπορούν να γίνουν ακόμα προς την ανάπτυξη της εξωστρέφειάς μας ως κοινωνικοί/κες ανθρωπολόγοι. Από την πλευρά μου θα ήθελα να παραθέσω κάποιες ιδέες και προβληματισμούς προς αυτήν την κατεύθυνση, τόσο στο πλαίσιο του ΣΚΑΕ, όσο και εκτός αυτού, αλλά θα ήθελα, επίσης, να καλέσω τους συναδέλφους και τις συναδέλφισσες, μέλη ή όχι του ΣΚΑΕ, σε μια ανταλλαγή ιδεών και προβληματισμών.

Αρχικά, κατά τη γνώμη μου η ανθρωπολογία στην Ελλάδα χρειάζεται περισσότερους φυσικούς, αλλά και δυνητικούς εξωθεσμικούς χώρους συνάντησης και διαλόγου τόσο μεταξύ ανθρωπολόγων, όσο και με άτομα από άλλα επιστημονικά πεδία και κοινωνικές ομάδες. Μέχρι σήμερα οι χώροι της ανθρωπολογίας είναι κυρίως θεσμικοί και δημιουργούνται είτε μόνιμα, ή πρόσκαιρα με τη μορφή εκδηλώσεων, κυρίως από τα πανεπιστημιακά τμήματα ή τα εργαστήρια των τμημάτων. Πέρα από τους θεσμικούς χώρους που δημιουργούν τα τμήματα, οι χώροι που δημιουργούνται από εξωθεσμικούς φορείς είναι πολύ περιορισμένοι, Συγκεκριμένα δύο είναι οι εξωθεσμικοί φορείς που ασχολούνται με πεδία της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα και διοργανώνουν σχετικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, το Ethnofest που ασχολείται με τον εθνογραφικό κινηματογράφο, και το twixtlab που διερευνά το χώρο ανάμεσα στην ανθρωπολογία και τη σύγχρονη τέχνη. Και οι δύο αυτοί φορείς έχουν κάνει πολύ καλή δουλειά ως προς τη διεύρυνση της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα, δημιουργώντας με τις δράσεις τους πρόσκαιρους χώρους στους οποίους προσελκύουν ένα ετερογενές κοινό προσφέροντας του ευκαιρίες επαφής με τις πλευρές της ανθρωπολογίας που τους απασχολούν, συχνά και σε συνεργασία με τα εργαστήρια και τα πανεπιστημιακά τμήματα, όπως και με τον ΣΚΑΕ. Άξιος αναφοράς είναι επίσης και ο δυνητικός χώρος που έχει δημιουργηθεί στο facebook από τη δημοφιλή σελίδα «Η ανθρωπολογία είναι πολύ κουλ». Τέτοιες πρωτοβουλίες, όπως η συγκεκριμένη σελίδα, είναι θεωρώ σημαντικές όχι λόγω της «επιστημονικής τους βαρύτητάς», αλλά περισσότερο λόγω του ότι καταφέρνει με την αμεσότητα και το χιούμορ των δημοσιεύσεών της να κάνει πλευρές της ανθρωπολογίας προσιτές σε ένα ευρύτερο κοινό με παιγνιώδη τρόπο, ακολουθώντας την επιτυχημένη πρακτική αντίστοιχων σελίδων, με κουίζ, παιχνίδια και δημοσιεύσεις, όπως η σελίδα «Η γεωγραφία είναι πολύ κουλ» και η σελίδα «Το διάστημα είναι πολύ κουλ».

Άλλες πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να είναι παρεμβάσεις για θέματα της επικαιρότητας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, σε εφημερίδες και περιοδικά, εργαστήρια μετ-εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης εργαζομένων από άλλες ειδικότητες, όπως δάσκαλοι και καθηγητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εργαζόμενοι σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που ασχολούνται με θέματα ένταξης προσφύγων, εργαζομένων σε φορείς και υπουργεία όπως το Υπουργείο Μετανάστευσης ή το Υπουργείο Παιδείας, εργαζόμενοι σε Δήμους κ.α.

Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του ΣΚΑΕ έχουν συζητηθεί, επίσημα και ανεπίσημα, διάφορες ιδέες και προτάσεις. Ωστόσο, δεν υπάρχει πάντα η δυνατότητα να υλοποιηθούν αν δεν εμπλακούν περισσότερα μέλη του συλλόγου ή αν δεν προωθηθούν περισσότερες συνεργασίες με φορείς και ομάδες που εμπλέκουν συναδέλφους και συναδέλφισσες ως εργαζόμενους και εργαζόμενες. Ο ΣΚΑΕ είναι πάντα ανοιχτός στις προτάσεις των μελών του, όμως χρειάζεται να προωθηθούν και πρωτοβουλίες που μπορούν να υλοποιηθούν και
χωρίς τη διαμεσολάβηση του συλλόγου.